Voorstellingen over de klimaatzaak tegen Shell, de peuter Mawda of euthanasie: theatermakers putten uit de actualiteit. Heeft fictie afgedaan? ‘In de realiteit gebeuren dingen die zo absurd zijn dat ik ze nooit had kunnen bedenken.’
De actualiteit doet het goed in het theater: het voorbije decennium zagen we producties over de economische crisis, honderd jaar Eerste Wereldoorlog, Syriëstrijders, de vluchtelingencrisis en de gele hesjes. De laatste jaren zijn vooral de ecologische catastrofe, rechtszaken en MeToo brandstof voor theatermakers. Vanwaar die honger naar waarheid en harde feiten? En wat kan een voorstelling toevoegen aan de werkelijkheid? We staken ons licht op bij de makers van drie producties die nu lopen.
‘De dood van Mawda heeft ons erg geraakt’, vertelt Kristin Rogghe, dramaturge bij de KVS in Brussel. ‘Ook met het discours errond was iets grondig mis.’ Door verder onderzoek naar de dood van de tweejarige Koerdische peuter, door een politiekogel in 2018, werd haar aanvoelen alleen maar bevestigd. ‘Ik was gechoqueerd door de desinformatie. De ouders van Mawda verloren niet alleen hun kind, ze werden nadien ook onmenselijk behandeld, net als de andere migranten in die bestelwagen. En dat met ons belastinggeld, op ons grondgebied, in naam van de wetten van België en Europa. Hoe is het zover gekomen dat we dit laten gebeuren? Dat wilden we uitspitten.’
Het resultaat is de voorstelling Mawda, dat betekent tederheid, die in première ging op 30 september, uitgerekend de dag van de zitting in het hof van beroep van Henegouwen. In het stuk wordt het hele verhaal gereconstrueerd, van de eerwraak die de ouders Koerdistan deed ontvluchten tot de schietpartij op het bestelbusje en de klungelige manier waarop de zaak voor het gerecht werd gebracht. Het doel van regisseursduo Pauline Beugnies en Marie-Aurore D’Awans is duidelijk: het heersende discours dat het probleem bij de migranten legt in vraag stellen en hen hun waardigheid teruggeven.
‘Via vrijwilligers van het Burgerplatform voor vluchtelingen hebben we contact gelegd met de ouders’, zegt Rogghe. ‘Het was niet evident om hen uit te leggen wat theater was, in hun taal (het Sorani, red.) is er zelfs geen woord voor. Maar ze voelden al snel dat wij het spel niet wilden meespelen waarin de verantwoordelijkheid in hun schoenen werd geschoven.’
Genoeg gepolariseerd
Ook Anoek Nuyens en Rebekka de Wit willen met De zaak Shell op zoek naar een andere manier om te praten over hun onderwerp, de ecologische catastrofe. In hun documentaire voorstelling laten ze vijf stemmen aan het woord: de ceo van Shell, een leerkracht maatschappijleer, een bezorgde consument in de Mediamarkt, een overheidsambtenaar en een klimaatjongere. In Nederland leidde het stuk het voorbije jaar tot debat. De makers wonnen er de regieprijs mee op het Nederlands Theater Festival. Een Vlaamse versie, met onder meer Michaël Pas in de rol van de ceo, is in de maak.
Geïnspireerd door de echte rechtszaak die de ngo Milieudefensie aanspande tegen het oliebedrijf, nam De zaak Shell eerst de vorm aan van een ‘pre-enactment’: open repetities waarin samen met het publiek de pleidooien van de verdediging en de aanklager werden ‘geoefend’ tijdens een soort schijnproces. Terwijl Milieudefensie de technisch-juridische kant van de zaak verder uitspitte, zetten Nuyens en De Wit hun verbeelding in om het complexe probleem vervolgens te vertalen naar een voorstelling voor een breed publiek.
‘De traditionele vorm van een rechtszaak, waarin twee partijen tegenover elkaar staan, volstaat niet als het over de klimaatproblematiek gaat’, vertelt Nuyens. ‘Het bedrijf zegt dat het olie oppompt om aan de vraag van de consument te voldoen, en die consument wijst op zijn beurt naar de overheid, die dan weer beschuldigend kijkt naar de burger. Voor De zaak Shell hadden we een nieuw idee: wat als we meerdere partijen een ultiem pleidooi geven waarom ze wel of niet verantwoordelijk zijn? Schuld verlamt, verantwoordelijkheid activeert. Daarin zit een wezenlijk verschil. De klimaatcrisis is vooral een verantwoordelijkheidscrisis.’
Sterven op scène
Ook Milo Rau sloopt graag de muren tussen kunst en werkelijkheid, en niet alleen door professionele acteurs op scène te zetten naast amateurs. De Zwitserse regisseur en artistiek leider van NTGent wou in Lam Gods aanvankelijk een echte Syriëstrijder ten tonele voeren. In Familie toonde hij de collectieve zelfmoord van het Franse gezin Demeester, op scène vertolkt door Filip Peeters, An Miller en hun twee dochters. Dat Rau in zijn nieuwe productie Grief & beauty via filmbeelden een euthanasie wilde tonen, maakte dan ook benieuwd.
Nochtans was de zelfgekozen dood van de 87-jarige Johanna niet eens het vertrekpunt van het stuk, legt Rau uit. ‘We waren eerst op zoek naar mensen die iemand hadden verloren of alzheimer hadden, om het te hebben over het verlies van geheugen. Uiteindelijk hebben we artsen gecontacteerd die euthanasie uitvoeren, en zo kwamen we terecht bij Johanna. Haar verhaal werd de kern waarrond Grief & beauty is opgebouwd.’
Het moment waarop Johanna sterft, is een onmisbare sleutelscène, aldus Rau. ‘Het brengt een moment van realness in de voorstelling. In onze samenleving is de dood amper zichtbaar. Ik wil dat we de dood weer meer opnemen in the circle of life. Theater heeft de kracht om de eenzaamheid van het sterven even te overstijgen.’
Rau put wel vaker uit de actualiteit. Hate radio was een theatrale reconstructie van de Rwandese radiozender Mille Collines die in 1994 opriep om Tutsi’s te vermoorden. In zijn films gaat hij nog een stapje verder door in te grijpen in de realiteit: in The Congo tribunal organiseerde hij een waarheidscommissie om misdaden in de mijnbouw in Oost-Congo aan te klagen, terwijl in The new gospel een protest van Italiaanse plantagearbeiders werd aangevuurd door een hedendaagse, zwarte Jezus. ‘Het gaat er niet om de werkelijkheid voor te stellen, maar om die te veranderen’, klinkt het in Raus theatermanifest.
Toch brengt dat dubbelzinnige spel met fictie en realiteit de theatermaker vaak op juridisch, ethisch en intellectueel glad terrein. Zo zou Rau volgens experten in ontwikkelingsbeleid in The Congo tribunal heel wat beschuldigingen hebben geuit zonder bewijs en was er geen getuigenbescherming. Tot waar reikt de verantwoordelijkheid van de kunstenaar?
Aandeelhouder
Ook de makers van Mawda en De zaak Shell beseffen dat alles staat of valt met grondige research. Zo volgden Nuyens en De Wit drie jaar lang rechtszaken en persconferenties en verdiepten ze zich in alle speeches van Shell over klimaat sinds de jaren 80. Ze werden zelfs aandeelhouder en woonden de jaarlijkse ledenvergadering bij. Rogghe en de regisseurs D’Awans en Beugnies lazen alles wat er te lezen viel over de zaak-Mawda. Ze reisden naar Koerdistan om er te filmen en volgden de processen in Bergen en Luik, die een heel ander licht op de zaak wierpen. Rogghe: ‘In de media werd de achtervolging beschreven als een sensationele actiefilm. In de realiteit bleek dat de bestelwagen helemaal niet zo snel reed en de politie op een afstand volgde omdat ze gewaarschuwd was dat er mensen met kinderen aan boord waren. De agent die het schot gelost heeft, was slechts twee minuten op de baan toen hij het recht in eigen handen nam. Dat lees je niet in de kranten.’
Voor Rogghe is het theater dan ook de uitgelezen plek om verhalen te delen die onderbelicht blijven. ‘We vonden het belangrijk om te vertellen waarom Mawda’s ouders zijn gevlucht. Eerwraak wordt hier niet ernstig genomen als argument om asiel aan te vragen, terwijl het voor hen wel een kwestie was van leven of dood. Als theatermakers kunnen we voorts niet stil blijven bij de huidige beeldvorming over mensen zonder papieren. Het statuut van illegaliteit is vergelijkbaar met het statuut van slavernij. Daar is maar één oplossing voor: afschaffen.’
Logischerwijs krijgt het engagement dan ook naast het podium een verlengstuk: zo pleiten ze samen met de actiegroep Justice4Mawda voor een parlementaire onderzoekscommissie en kunnen toeschouwers na de voorstelling een nieuw burgerwetsvoorstel voor regularisatie ondertekenen, opgesteld door Rachida Lamrabet.
Milo Rau is minder uitgesproken. Je zou kunnen denken dat Grief & beauty een pleidooi is voor het zelfbeschikkingsrecht bij een voltooid leven, maar dat ziet de regisseur anders. ‘Johanna pleit heel open voor euthanasie, maar dat was niet het statement dat ik wilde maken. Toen ik voor het eerst op bezoek zou gaan bij haar, was ik bang dat ik een depressief iemand zou ontmoeten. Het tegendeel bleek waar: haar doodsverlangen kwam vanuit een heldere wil: “Als ik dan toch moet sterven, dan op een mooie manier.” De voorstelling is meer een pleidooi daarvoor dan voor euthanasie als praktijk.’
Druppel op een hete plaat
Theater als tool voor nuance en om de complexiteit van systemen te tonen, het is ook wat Nuyens drijft. ‘Ik heb niet de illusie dat ik als kunstenaar revoluties in gang zal zetten. Als je heel duidelijk weet wat het probleem is, is het veel effectiever om te lobbyen in Brussel of Den Haag of je te verenigen met een groep burgers en gerichte acties te ondernemen. Voor mij draait het om het emotioneel maken van het systeem, al heb ik wel een allergie voor ingewikkelde onderwerpen waarbij je eindigt met: “We weten het zelf ook niet, de groeten!” Ik wil mensen naar huis sturen met een bewustzijn dat alles heel complex is, maar dat je er wel bij moet blijven.’
Of een theaterstuk écht iets kan veranderen, is maar de vraag. Rogghe twijfelt. ‘Ik wil de impact van theater niet overschatten. Het voelt soms als een druppel op een hete plaat. Tegelijk voelen we aan de publieksreacties dat het stuk belangrijk is. Als de paar honderd mensen die komen kijken achteraf met elkaar praten over hoe dit kon gebeuren, en wat we kunnen doen zodat het niet opnieuw voorvalt, betekent dat toch íéts.’
Woorden en verhalen kunnen wel iets in beweging zetten, gelooft Nuyens. ‘Het woord “verantwoordelijkheidscrisis” heeft het redactionele commentaar van NRC gehaald. In Breda kwam een man kijken die als grootverdiener op zijn vijftigste al met pensioen kon. Maar hij was zo aangegrepen door het stuk dat hij zei: “Misschien is dit mijn nieuwe werk: de klimaatcrisis helpen stoppen, van nu tot mijn dood.”’
De zaak Shell heeft in elk geval invloed tot ver buiten het theatercircuit: het stuk speelt op scholen, bij supermarkten en op ministeries. Nuyens: ‘We zijn door Shell uitgenodigd om te spelen op het hoofdkwartier. Dat maakt activisten dan weer boos, die vinden dat we hun ceo te veel humaniseren. (lacht)’ Maar dat is net de bedoeling. ‘Als kunstenaars een voorstelling maken over de klimaatzaak, denkt men al snel dat het linkse propaganda is en een avondje Shell bashen. Veel mensen waren verrast dat dat bij ons niet het geval was. Je gaat als toeschouwer in ieder pleidooi mee, ook in dat van de ceo. Pas als je al die perspectieven met evenveel precisie in beeld brengt, vang je een glimp op van het systeem waarin we allemaal vastzitten.’
Ongetwijfeld hebben de makers het draagvlak voor de zaak van Milieudefensie tegen Shell mee vergroot. Hoewel ze achter de schermen niet betrokken waren, kregen ze toch heel wat felicitaties toen de Nederlandse rechter besliste dat Shell zijn uitstoot tegen 2030 moet halveren.
Collectieve catharsis
in Grief & beauty dient het aanschouwen van euthanasie ook een ander, oeroud doel: een catharsis bij het publiek. ‘Ongeveer een derde van de toeschouwers moet huilen’, zegt Rau. ‘Kijken naar iemand die sterft heeft een fysiek effect.’ Draait het bij de zelfgekozen dood van Johanna om één individuele case waarmee iedereen zich kan identificeren, dan gaat het in zijn andere producties Five easy pieces (de zaak-Dutroux, nagespeeld door kinderen) en La reprise (een reconstructie van de homofobe moord op Ihsane Jarfi) om het herbeleven van een nationaal trauma, ‘via sentimentele, intellectuele en rituele momenten’, aldus Rau.
‘De werkelijkheid is op dit moment veel interessanter dan fantasie’, gelooft Nuyens. ‘Er gebeuren in de realiteit dingen die zo absurd zijn dat ik ze nooit had kunnen bedenken. Tegelijk is de werkelijkheid ook zo theatraal. Ik voel een verlangen om in het theater de werkelijkheid van haar theatraliteit te bevrijden. De wereld is al chaotisch en onoverzichtelijk genoeg.’
Link naar het artikel.